Azərbaycanda sahibkarlığın
inkişafı üçün daha nələr lazımdır?
Məmur himayəçiliyi sayəsində biznes strukturları arasında ortaya çıxan haqsız rəqabət məhdudlaşmalıdır

İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunun inkişafı sahibkarlıq fəaliyyətindən və bunu stimullaşdırmaqdan ibarət olduğundan, hökumətin bu sahədə maksimum əlverişli nəticə əldə etmək məqsədilə getdikcə daha çox səy göstərdiyi nəzərə çarpır. Prezidentin "Sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" 3 mart 2014-cü il tarixdə imzaladığı Fərman da buna sübutdur.
2020-ci ilə qədər daha sürətlə inkişaf etmək, iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi və ümumi daxili məhsul istehsalını qeyri-neft sektorunun hesabına 2 dəfə artırmaq, ümumiyyətlə, Dünya İqtisadi Forumu (DİF), "Doing Business" və "İqtisadi Azadlıq İndeksi - 2014" kimi beynəlxalq hesabatların hazırlanması zamanı nəzərdən keçirilən göstəricilərdə bir az da irəli getməyimiz üçün biznes mühiti durmadan yaxşılaşdırılmalı, qanunlar təkmilləşdirilməli, tənzimləmə və insan kapitalından istifadə kimi məsələlərin həlli fasiləsiz xarakter daşımalıdır.
Çünki iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, insan kapitalının yaxşılaşdırılması və yeni iqtisadi artım mənbələrinin yaradılması sahibkarlıq fəaliyyətini genişləndirməkdən və məhz, bunun üçün zəruri olan şəraiti inkişaf etdirməkdən asılıdır.
Xatırladaq ki, 2013-cü ilin sentyabrında DİF-in açıqladığı hesabatda rəqabət qabiliyyətinə görə qlobal iqtisadiyyatda 2012-ci illə müqayisədə 7 pillə irəliləyərək 148 ölkə sırasında 39-cu yerə, ardınca icə "Doing Business 2014" hesabatı üzrə 189 ölkə sırasında 1 pillə qabağa gedərək 70-ci yeri çıxmışdıq.
Bütün bunların ardınca isə ABŞ-ın "Heritage" Fondu və "Wall Street Journal" qəzetinin birgə hazırladığı "İqtisadi Azadlıq İndeksi - 2014" adlı hesabatda da Azərbaycan 100 mümkün baldan 61,3-nü toplamaqla dünyanın 186 ölkəsi sırasında 81-ci yerə çıxmaqla, iqtisadi cəhətdən orta azad ölkələr sırasına daxil oldu. Qeyd olunan hesabata əsasən, ötən illə müqayisədə ölkəmiz 6 pillə irəliləyərək iqtisadi azadlıq indeksini 1,6 bal yaxşılaşdırdı ki, buna da mülkiyyət hüququ və maliyyə idarəçiliyi sahəsində irəliləyiş nəticəsində nail olunduğu bildirildi.
Sahibkarlığın inkişafına dair əlavə tədbirlər haqda Fərmanın tədbiqi qeyd olunan hesabatlarda nəzərə alınan göstəriciləri şübhəsiz, bir az da yaxşılaşdıracaq. Belə ki, məsələn, Dünya Bankı ilə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən 2003-cü ildən hazırlanan "Doing Business" hesabatında ölkələr üzrə biznesin tədbiqi sahəsində bir sıra göstəricilər üzrə əlverişlilik səviyyəsi nəzərdən keçirilir ki, həmin göstəricilərə müəssisələrin qeydiyyatı, tikintiyə icazənin alınması, elektrik enerjisinə qoşulma, mülkiyyətin qeydiyyatı, kreditləşdirmə, sərmayənin qorunması, vergiyığımı, xarici ticarət, müqavilələrin icrasına təminat, həmçinin ödəməməyə icazə və yaxud iflas kimi məsələlər daxildir.
Ölkəmiz "Doing Business 2014" hesabatında bu göstəricilərin hər biri üzrə 2013-cü ildəkindən fərqli olaraq bəzisində 1, digərində isə 6-7 pillə irəliləməklə müxtəlif yerlər tutmuşdur. Sözümüz bunda deyil.
Ancaq sahibkarlığın inkişafı təkcə stimullaşdırmadan, qeydiyyat və ilkin fəaliyyət üçün hər hansı problemlərin yaranmasının qarşısını almaqdan, maliyyə dəstəyi və digər prosedur məsələlərdən ibarət deyil. Yeri gəlmişkən, hökumət tərəfindən lazımsız və yersiz yoxlamalara yol verməmək, inzibati müdaxilə və məmur himayəçiliyinə də son qoymaq vacibdir.
Və bu baxımdan, adını çəkdiyimiz Fərmanla bahəm, cari aydan qüvvəyə minən 2013-cü ilin 2 iyul tarixində qəbul edilmiş "Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlarının müdafiəsi haqqında" Qanun xüsusən, əhəmiyyətə malikdir. Qanunun 37-ci maddəsində yazılmışdı ki, sənəd dərc edildiyi gündən 6 ay sonra qüvvəyə minəcək.
Sözügedən sənəd 29 avqust 2013-cü il tarixdə dərc edildiyi üçün 1 mart 2014-ci il tarixdən qüvvəyə minməklə sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirildiyi yerlərdə bütün növ yoxlamaların, araşdırmaların, müayinələr, monitorinqlər, müşahidələr, təftişlər, nəzarətlər, reydlər, baxışlar və bu kimi digər tədbirlərin həyata keçirilməsi zamanı sahibkarların işini asanlaşdırmalıdır.
Sözügedən qanuna əsasən, ölkədə sahibkarlar xüsusi risk qruplarına bölünəcəklərindən, onların yoxlanılması konkret mexanizm çərçivəsinə salınacaq. Və nəticədə biznes mühiti bir az da əlverişli xarakter alacaq. Bundan əlavə, məmur himayəçiliyi sayəsində biznes strukturları arasında ortaya çıxan haqsız rəqabət də bizcə, sözügedən qanunun tədbiqi nəticəsində məhdudlaşmalıdır.
Ancaq iş ondadır ki, bu cür qanunların qəbulu və Fərmanların verilməsi hər şeyin həll olunduğu demək deyil. Onların icrası dəqiq və əməli surətdə həyata keçirilməsə bu sənədlərin ölkədə sahibkarlığın inkişafı baxımından səmərəsi olmaya da bilər.
Ümumiyyətlə, biznez mühitinin yaxşılaşdırılması öz əksini ilk növbədə sahibkarın iqtisadi marağının hökumətin büdcə öhdəliklərini yerinə yetirmək istəyi ilə üst-üstə düşməsində göstərməlidir ki, iqtisadi inkişaf qanunlarının da diqtə etdiyi bu zərurət təsdiqini tapmasa qeyd olunan hüquqi-normativ aktlar kağız üzərində qalacaq. Bəs, nə etməli?
Birincisi, orta və kiçik biznes sahibkarlığın inkişafının "bel sütununu" təşkil etdiyindən onlara tam sərbəstlik əldə etmələri üçün iqtisadiyyatda inhisarçılıq, habelə kölgə iqtisadiyyatı üçün münbit şərait yaradan mövcud vergi yükü və sosial ayırmaların nisbətən ağır olması mütləq nəzərə alınmalı və sözügedən istiqamətdə də tədricən, yumşaldıcı addımlar atılmalıdır.
Belə ki, hüquqi şəxslərin və hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul fiziki şəxslərin (fərdi sahibkarların) "bir pəncərə" prinsipinə uyğun olaraq elektron qeydiyyatından başlamış, onlar tərəfindən tikintiyə icazələrin alınması, elektrik təchizatı şəbəkəsinə qoşulma, habelə daşınmaz əmlaka hüquqların dövlət qeydiyyatı kimi sahələrdə mövcud prosedur və müddətlərin azaldılması tədbirləri ilə yanaşı, ölkədə xırda və orta qazanc əldə etmək istəyənlər üçün geniş imkanlar açılmalıdır.
İşəgötürənin əməkhaqqı fondundan 22, işçilərin is? maaşlarından 3 % sosial ayırma tutulması və üstəlik, aylıq gəlirləri 2500 manatadək olan fiziki şəxslərə də 14 % vergi tədbiqi sahibkarlıq fəailiyyəti üçün kifayət qədər ağır yük sayılır.
İkincisi, iqtisadiyyatın inkişafında sahibkarlıq fəaliyyətinin "katalizator" olması üçün ölkədə gəlirlərin bəyannaməsinə nail olmaq da mühüm şərtdir. Bu, gəlirlərin gizlədilməsi və ikili əməkhaqqı sistemi kimi amillərin formalaşması qarşısını almaq üçün olduqca vacib sayılır.
Və nəhayət, üçüncüsü isə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişləndirilməsi və müxtəlif çeşid alması üçün ölkədə iqtisadi gəlir əldə etmək sahəsində müvafiq rəqabət şəraiti təşkil olunmalı və bu, daim mühafizə edilməlidir. Bunun üçün isə yeni "Rəqabət Məcəlləsi"nin qəbuluna böyük ehtiyac var.
Doğrudur, "Sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında" Fərmanda İqtisadiyyat və Sənaye, o cümlədən Ədliyyə Nazirliklərinə tapşırılıb ki, birlikdə "Müflisləşmə və iflas haqqında" qanunun təkmilləşdirilməsinə dair təkliflərini hazırlayıb Prezidentə təqdim etsinlər. Həmçinin, investorların maraqlarının qorunması ilə bağlı müvafiq tapşırıq da əksini tapıb. Ancaq rəqabətə dair mükəmməl hüquqi-normativ aktın olması bizcə, birinci şərtdir.

Pərviz Heydərov