Bütün zamanların ən unudulmaz ədəbi söhbəti

Dünya nəsrinin iki dahisi - Markeslə Lyosa dərdləşir

Peru yazıçısı Mario Varqas Lyosanın ispandilli
digər yazıçı Qabriel Qarsia Markeslə dialoqunun davamı (əvvəli "Qələmdan"ın ötən buraxılışlarında)

Markes: Əgər desəm ki, onların oxşarlıqları elə məhz fərqliliklərindədir - o zaman filosofluq etmiş olmaram ki? İzah edim: Latın Amerikası gerçəkliyi müxtəlif aspektlərə malikdir və biz hərəmiz bu gerçəkliyin bir aspektini yazırıq, şərh edirik. Bu mənada, mənə elə gəlir ki, biz ümumi bir roman yazırıq. Mən bir aspekti cızıram və bilirəm ki, başqa bir aspekti də sən təsvir edirsən, Fuentes isə bizim təsvir etdiyimiz aspektlərə əsla bənzəri olmayan üçüncü bir aspektlə maraqlanır. Ancaq bunlar hamısı Latın Amerikası reallığının aspektləridir. Ona görə sən heç də düşünmə ki, "Yüz ilin tənhalığı"nda dünyanı dolaşmağa çıxan və Karpentyerin "Maarifçilik əsri" romanının qəhrəmanı Viktor Yuqun gəmisinin qarabasmasıyla qarşılaşan qəhrəmana təsadüfən rast gəlmisən. Başqa bir qəhrəman da var - Karlos Fuentesin "Artemio Krusun ölümü" romanından polkovnik Lorensa Havilan. "Yüz ilin tənhalığı"ndakı qəhrəmanlarımdan biri Parisə yollanır və orda Dofin küçəsindəki oteldə, Kortasarın qəhrəmanı Rokamadurun öldüyü həmin otaqda yaşayır. Mən ona da qəti əminəm ki, zənbildə sonuncu Aurelianonu gətirən rahibə - sənin "Yaşıl ev" romanındakı Patrosinionun anasıdır; bu personajın barədə mənə bəzi məlumatlar lazım idi ki, onu sənin kitabından öz kitabıma gətirim, ancaq o vaxt səni nə qədər axtarsam da tapa bilmədim - sən Buenos-Ayresdə idin, elə hey ora-bura gedirdin deyə, səni tutmaq olmurdu. Nə demək istəyirəm? Aramızdakı fərqlərə baxmayaraq, biz çox asanlıqla bu oyunu oynaya, qəhrəmanları bir kitabdan o birinə keçirə bilərik və bu süni görünməz. Gerçəkliyin hansısa ümumi bir səviyyəsi var və onun təsviri üçün, onun real əksi üçün vasitə tapdığımız gün biz xalis Latın Amerikası romanını yaradacağıq və siyasi, sosial, iqtisadi, tarixi fərqlərə baxmayaraq, həmin roman Latın Amerikasını istənilən ölkədə tanıdacaq ümumi bir Latın Amerikası romanı olasıdır.
Lyosa: Gəl ədəbiyyatdan kənarda olan, lakin eyni vaxtda ədəbiyyatla bağlı başqa sahəyə - tarix sahəsinə müraciət edək. Bizim ölkələrimizdə tarix oxucuların da, tələbələrin də, tənqidçilərin də beynini çox məşğul edir. Onları yazıçıların ədəbi yaradıcılıqları ilə siyasi mövqeləri arasında olan qarşılıqlı əlaqə narahat edir. Belə bir fikir hakimdir ki, yazıçı cəmiyyət qarşısında məsuliyyət daşıyır və bu məsuliyyət təkcə yazıçının əsərlərində deyil, həm də siyasi xarakterli yaradıcılığında özünü göstərir. Bu problemlə əlaqədar sənin şəxsi münasibətini bilmək istərdim: sənin ədəbi fəaliyyətinlə siyasi mövqeyin arasında qarşılıqlı əlaqə hansı şəkildə mövcuddur?
Markes: İlk növbədə mən belə hesab edirəm ki, yazıçının ən ümdə siyasi borcu - yaxşı yazmaqdır; təkcə gözəl nəsr yaratmaq mənasında yaxşı yazmaq yox, öz əqidənə, öz səmimiyyətinə uyğun şəkildə yaxşı yazmaq. Mənim düşüncəmə görə, yazıçıdan tələb etmək lazım deyil ki, o öz kitablarında siyasi xadim kimi çıxış etsin, yəni ondan öz yaradıcılığını siyasi silaha çevirməsini tələb etməyə ehtiyac yoxdur, çünki yazıçı ideya hazırlığı keçibsə və siyasi mövqeyi varsa - belə bir mövqe şəxsən məndə var - bu onun əsərlərində öz əksini tapacaq. Buenos-Ayresdə olanda Torre Nilson "Yüz ilin tənhalığı" haqqında "Gözəl əsərdir, ancaq təəssüf ki, mürtəcedir" deyib məni bərk təəccübləndirdi.
Lyosa: Səncə, o niyə belə dedi ki?
Markes: Niyəsini izah eləmədi, amma təxminən belə dedi ki, Latın Amerikasında bu qədər problemin yığıldığı, hər şeyin çox pis olduğu bir vaxtda belə bir romanın yaranması faktının özü artıq irticaçılıq deməkdir. Bu məni o qədər qayğılandırdı ki, indi mən sənə qurşaqdan aşağı zərbə endirməyə məcburam: sən o kitabı irticaçı sayırsanmı?
Lyosa: Yox.
Markes: Niyə?
Lyosa: Çünki "Yüz ilin tənhalığı"nda Latın Amerikasının ictimai-siyasi gerçəkliyinin fundamental problemləri obyektiv əks edilir. Halbuki bu təsvir hətta Kortasarda da dolayısıyladır. Markes: Deməli, sən o fikirdəsən ki, bu roman və bizim yazdığımız digər kitablar Latın Amerikasının ictimai-siyasi reallığını dərk etməkdə oxucuya kömək edir, eləmi?
Lyosa: Mən o fikirdəyəm ki, hər cür yaxşı ədəbiyyat - müəllifin niyyəti istisna olmaqla, mütləq şəkildə proqressivdir. Tutaq ki, təfəkkür tərzi baxımından konservativ və mürtəce olan Borxes bir yazıçı kimi konservativ və mürtəce deyil. İmza atdığı mücərrəd manifestlər istisna olmaqla, mən Borxesin əsərlərində cəmiyyətin, yaxud tarixin mürtəce konsepsiyasını ehtiva edən heç nə görmürəm; dünyaya seyrçi baxışla, faşizmi, yaxud sevdiyi ayrı bir şeyi, məsələn, imperializmi tərifləməsiylə rastlaşmıram.
Markes: Çünki Borxes hətta öz şəxsi əqidəsindən də yan ötməyə nail olur.
Lyosa: Mənim fikrimcə, hər bir böyük yazıçı, hətta mürtəce olsa belə, reallığı əslində olduğu kimi təsvir edəndə, sənin dediyin kimi, öz əqidəsindən yan ötür, mənsə reallığın mürtəce ola biləcəyini düşünmürəm.
Markes: Biz öz əqidəmizdən yan ötmürük. Bax, məsələn, banan plantasiyalarının faciəsi mənim romanımda öz əqidəmə uyğun şəkildə təsvir olunur. Mən qəti olaraq fəhlələrin tərəfindəyəm. Bu, şəksizdir. Və belə düşünürəm ki, yazıçının ən böyük siyasi borcu - öz şəxsi əqidəsindən, yaxud reallıqdan yan ötmək deyil, öz yaradıcı qabiliyyəti ilə ona nail olmaqdır ki, oxucu öz cəmiyyətinin, ölkəsinin, yaxud qitəsinin ictimai-siyasi reallığını yaxşı anlaya bilsin. Bu çox vacib siyasi işdir və mənim fikrimcə, yazıçının siyasi funksiyası məhz bundan ibarətdir. Bir insan kimi isə yazıçı siyasi mübariz ola bilər, nəinki ola bilər, həm də olmalıdır; nə qədər ki, onun auditoriyası var - öz siyasi vəzifələrinin icrası üçün o bu auditoriyadan istifadə etməyə borcludur.
Lyosa: Burda müxtəlif situasiyalar mümkündür. Bəzən belə olur ki, yazıçı öncül vətəndaş mövqeyi nümayiş etdirir, hətta siyasi partiyanın üzvü olur, onun əsərləri isə öz şəxsi əqidələrini təkzib edir...
Markes: Əlbəttə, qarşına müəyyən məqsəd qoyub yazırsan, ancaq sənin əqidəni elə bu məqsəd müəyyənləşdirir. Başqa cür desək, əgər bu cür ziddiyyət yaranırsa ikisindən biridir - ya yazıçı səmimi yazmır, ya da öz əqidəsindən arxayın deyil.
Lyosa: Sənə elə gəlmirmi ki, Latın Amerikasının çağdaş yazarları formal baxımdan öz həmvətənlərindən daha çox avropalıların, Şimali Amerikalıların qarşısında borcludurlar?

(sonu gələn çərşənbəgünki "Qələmdan"da)
Çevirəni: Mahir N. Qarayev