19-cu əsrdə əsası qoyulan milli mətbuatımız bu gün 149-cu yaşını qeyd edir. Şanlı, şərəfli və ləyaqətli bu yolun başlanmasında Həsən bəy Zərdabi misilsiz rol oynamışdır. Daim xalqının, məmləkətinin maariflənməsində, inkişafına can atan Zərdabi bu gün böyük, məsuliyyətli peşəni bizlərə ərmağan etmişdir.
Həsən bəy Zərdabi kimdir?
"Unikal" xəbər verir ki, Həsən bəy Səlimbəy oğlu Məlikov 1837-ci il iyunun 28-də Göyçay qəzasının Zərdab kəndində dünyaya göz açıb. İbtidai təhsilini Mollahanda aldıqdan sonra Şamaxıda rayon məktəbində oxumağa başlayır. Sonra Tiflisdə yerləşən məktəbə gedir.
1861-ci ildə Moskva Universitetinə daxil olur. 1865-ci ildə elm-riyaziyyat fakültəsini bitirmiş və Moskva Universitetini bitirən ilk azərbaycanlı olmuşdur.
Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan tarixinə ilk Azərbaycan qəzetinin redaktoru kimi daxil olub. Bakının sürətli böyüməsi və inkişafı milli mətbuatın yaradılmasının zəruriliyini göstərirdi. Ana dilində qəzet çıxarmağın zərurətini dərk edərək, hakimiyyətə müraciət edir.
Zərdabi “Əkinçi” qəzetinin nəşrinə icazə almaq üçün çoxlu vəsatətlərdən, imtinalardan, qətnamələrdən, sirkulyarlardan, protokollardan keçməli olub. O, hakimiyyəti inandırmağa çalışır ki, onun qəzeti heç bir siyasi mövzu ilə məşğul olmayacaq - yalnız kənd təsərrüfatı və elmi mövzular yer alacaq.
Təkcə Bakı qubernatoru Staroselski Zərdabiyə dəstək verməyi öz üzərinə götürdü və “Əkinçi”nin nəşrinə icazə aldı. Bundan əlavə, Staroselski deyirdi:
"Nə qədər ki, mən Bakının qubernatoruyam, hər il müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinə yüz rubl ianə vermək mənim borcumdur" - Həsən bəyin özü sonralar bunu səmimi minnətdarlıq hissi ilə xatırlayırdı.
Və çoxdan gözlənilən gün gəldi - 1875-ci il iyulun 22-də “Əkinçi”nin ilk nömrəsi işıq üzü gördü...
"Balaca, təmiz qəzet çıxanda Həsən bəy sevinc göz yaşları tökdü. O, çox həyəcanlı, şən əhval-ruhiyyədə, əlində qəzetlə evə gəldi. Bu gün onun həyatının ən xoşbəxt günü idi", - deyə həyat yoldaşı Hənifə xanım xatirələrində qeyd edib.
İlk gündən “Əkinçi”nin qarşısına qoyduğu əsas vəzifələrdən biri də kənd təsərrüfatı sahəsində biliklərin yayılması, torpağın münbitləşdirilməsinin ən yeni üsulları və təkmilləşdirilmiş kənd təsərrüfatı alətlərinin tətbiqi haqqında müxtəlif məlumatlar idi. Bundan əlavə, nəşr tibb, gigiyena və fiziologiya ilə bağlı çoxlu məsləhətlər verdi. Amma ən əsası, əhalinin geri qalmasının və “qaranlığının” səbəbləri haqqında ciddi yazılar dərc olunurdu. Qəzetin bir neçə gün ərzində onun ilk nömrəsi təkcə Azərbaycanda deyil, Rusiyada da yayıldı. Sadə və hər kəs üçün başa düşülən bir dil olan “Əkinçi” indiyə qədər dinc vəziyyətdə olan müsəlman cəmiyyətini hərəkətə gətirdi.
“Əkinçi” Azərbaycan dilində əsl milli demokratik və xalq mətbuatının ilk təməl daşını qoydu, cəmi 56 nömrəsi çıxan qəzet millətin aynası oldu, Azərbaycan jurnalistikasının bayraqdarına çevrildi.
Zərdabi Azərbaycanda Darvinin ilk davamçılarından olub. Bitkiçilik sahəsində gördüyü işlərə görə dəfələrlə mükafatlar və diplomlar alıb. 1880-ci ildə Zərdabi doğma kəndi Zərdaba qayıtmış, burada yerli əhali arasında maarifçilik fəaliyyətini davam etdirmişdir. O, hələ də Azərbaycanda mətbuatın inkişafı ilə məşğul olmuş, Azərbaycan müəllimlərinin I qurultayının ən fəal iştirakçılarından olmuşdur.
“Zəng edirəm – gəlmirlər, göstərirəm – görmürlər, izah edirəm – başa düşmürlər”...
Lakin bütün kədər və iztirablara baxmayaraq, Zərdabi "Əkinçi" qəzetinin zəhmətinin bəhrəsi, bütün həyatı uğrunda mübarizə apardığı idealların təntənəsini görməyə müvəffəq oldu.
Onun yaratdığı “Əkinçi” “Heyat” və “Fiyuzat”ı canlandırdı, tarixi “Molla Nəsrəddin”in yaranmasına zəmin hazırladı. Milli teatr və məktəblər şəbəkəsi yarandı. Xeyriyyə cəmiyyətlərinin sayı artdı, təhsildə mühüm addımlar atıldı. Milli özünüdərk, milli ləyaqət hissi cəmiyyətin əksər hissəsini “ayağa qaldırdı”.
Zərdabinin həyatının son iki ili xüsusilə çətin və ibrətamiz oldu. O, sklerozun ağır formasından əziyyət çəkirdi. 1906-cı ilin yazında bədəni yarı iflic edən beyin qanaması baş verdi. Minnətdarlıq problemi olan bir cəmiyyətdə tanınma və müvafiq iştirak əvəzinə Zərdabi laqeydlik və etinasızlıqla üzləşdi. Ölümündən bir gün əvvəl Zərdabi ailəsinin bütün etirazlarına baxmayaraq, sonuncu dəfə “Kaspi” redaksiyasına baş çəkib və günün çox hissəsini orada keçirib.28 noyabr 1907-ci ildə vəfat edib.
Gülayə Mecid
.jpg)
.jpeg)
