Əmək hüququ nə deməkdir?

Əmək hüququ - milli hüququn aparıcı sahələrindən biridir. O, mülkiyyətin və təsərrüfatçılığın formalarından asılı olmayaraq işçilərlə işəgötürən arasındakı muzdlu əmək münasibətlərinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Özünün Konstitusiya hüququ olan əmək hüququnu həyata keçirən hər bir vətəndaş əmək müqaviləsini bağladığı andan əmək hüquq münasibətlərinə daxil olur.
Əmək hüququnun predmetini təşkil edən münasibətlər arasında işçilərlə işəgötürən arasındakı muzdlu əmək münasibətləri əsas yer tutur. Əmək qanunvericiliyinə uyğun olaraq bu münasibətlər, işçilərin əməyinin təşkilinə dair müəssisələrdə əmələ gələn iradəvi sosial münasibətləri özündə əks etdirir. İşçilərin işəgirmə, başqa işə keçmə və işdən azad olunma qaydaları məhz əmək hüququ ilə müəyyən edilir. Bundan əlavə, əmək hüququ əmək haqqı, iş vaxtı, istirahət vaxtı, əmək intizamı, həvəsləndirmə tədbirləri, intizam məsuliyyəti, əmək mübahisələri və onların həlli qaydası kimi vacib zəruri məsələləri nizamlayır.
Hal-hazırda əmək münasibətlərinin iki əsas qrupu göstərilir: əmək müqaviləsi üzrə işləyənlərin muzdlu əmək münasibətləri və əmək proseslərində iştirak etmək üçün müəssisənin əmlakının mülkiyyətçilərinin iştirak etdikləri münasibətlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, işçilər işə daxil olduqda iş prosesində onunla işəgötürən(təşkilat, sahibkar) arasında əmək münasibətləri yaranır. Əmək münasibətləri ilə sıx sürətdə bağlı olan digər münasibətlər də əmələ gəlir. Bu cür münasibətlərə əmək münasibətləri ilə sıx sürətdə bağlı olan digər münasibətlər deyilir.
Əmək münasibətlərində 2 tərəf iştirak edir: işçi və işəgötürən. Onlar arasında olan münasibətlər əvəzlidir.
Əmək münasibətlərinin obyekti rolunda iş çıxış edir. Əmək münasibətlərinin məzmunu subyektlərin bu hüquq münasibətlərin yarandığ andan əldə etikləri konkret hüquq və vəzifələr təşkil edir.
Əmək münasibətləri ilə bilavasitə bağlı olan digər münasibətlər əmək munasibətindən asılı olub, onlardan törəyir. Bunalara əmək münsibətlərindən törəmə münasibətlər deyilir.

Əmək hüququnun
mənbələri

Əmək münasibətləri, bu münasibətlərdən törəyən digər münasibətlər əmək hüquq normaları ilə tənzimlənir. Həmin normalar müxtəlif normativ hüquqi aktlarla nəzərdə tutulur və müəyyənləşdirilir. Bu aktlar əmək hüququnun mənbəyi adlanır.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası əmək hüququnun əsas mənbəyidir. Burada əmək hüququ baxımından prinsipial əhəmiyyətə malik olan bir sıra normalar(35ci maddə) nəzərdə tutulmuşdur. Konstitusiyada əməyin tənzimlənməsinin başlica və əsas prinsipləri müəyyən edilmişdir.
Konstitusiydan sonra əmək hüququ mənbələri sitemində Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi (ƏM) mühüm yer tutur. Əmək məcəlləsi sistemləşdirilmiş normativ aktdır. 1999-cu ilin fevralın 1-də qəbul olunan bu akt 1999-cu il iyulun 1-də qüvvəyə minmişdir. Bu kollektiv müqavilə, əmək müqaviləsi, iş və istirahət vaxtı, əməyin ödənilməsi, əmək intizamı, maddi məsuliyyət, əməyin mühafizəsi və digər məsələləri tənzimləyir.
Kollektiv müqavilə
və saziş

Əmək münasibətlərində iştirak edən tərəflər arasında qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsində müqavilə metodu böyük rol oynayır, üstünlük təşkil edir. Müasir dövrdə müqavilə metodunun vacib hüquqi forması kollektiv müqavilə və saziş hesab olunur.
Kollektiv müqavilə dedikdə, işəgötürənin, əmək kollektivinin və ya həmkarlar ittifaqları təşkilatlarının arasında yazılı formada bağlanan elə bir müqavilə başa düşülür ki, bu müqavilə əmək, sosial-iqtisadi, məişət və digər münasibətləri tənzimləyir.
Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində kollektiv müqavilələr əmək şəraitini və ya əmək şəraiti ilə bağlı olan digər şəraiti tənzimləyən əsas hüquqi sənəd hesab olunur.
Kollektiv müqavilələr bağlanmamışdan öncə kolletiv danışıqlar aparılır. Bu təşəbbüsə əsasən həmkarlar ittifaqı təşkilatları, əmək kollektivləri və işəgötürənlər malikdirlər.
Kollektiv müqavilə 2 tərəf arasında bağlanılır. Bunlardan biri işəgötürən, digər tərəf isə həmkarlar ittifaqı təşkilatıdır. Müəsisədə həmkarlar ittifaqları təşkilatı olmadıqda kollektiv müqavilənin digər tərəfi əmək kollektivi hesab olunur.
Kollektiv müqavilənin layihəsini müvafiq komissiya (işçi qrupu) hazırlayır. Bu komissiya tərəflərin bərabər sayda nümayəndələrindən ibarətdir. Onun hazırladığı layihə iclasda iştşrak edənlərin səs çoxluğu ilə qəbul olunur. Kollektiv müqavilə təstiq edildikdən sonra tərəflər onu 3 gün ərzində imzalayırlar.

Əmək müqaviləsinin
anlayışı

Əmək müqaviləsi (kontraktı) dedikdə, işəgötürənlə işçi arasında fərdi qaydada bağlanılan, əmək münasibətlərinin əsas şərtlərini müəyyən edən yazılı sənəd başa düşülür.
Əmək müqaviləsinin elementləri dedikdə, onun tərkib hissələri başa düşülür. Subyekt tərkibi əmək müqaviləsinin əsas elementlərindən biridir. Əmək müqaviləsinin subyekt tərkibi müqaviləni bağlayan tərəflərdən ibarətdir. Əmək müqaviləsində 2 tərəf iştirak edir:işçi; işəgötürən.
İşçiləri işə qəbul etmək, işçilərə iş vermək və onlarla əmək müqaviləsi bağlamaq hüququna malik olan şəxslərə işəgötürən deyilir. Bu rolda həm təşkilatlar, həm də sahibkar statusu olan fiziki şəxslər çıxış edə bilər.
Əmək müqaviləsinin digər tərəflərindən biri isə işçidir. İşçi dedikdə, işəgötürənlə fərdi qaydada yazılı əmək müqaviləsi bağlayaraq müvafiq iş yerində haqqı ödənilməklə çalışan şəxs başa düşülür. İşçi rolunda yalnız fiziki şəxslər çıxış edə bilərlər. İşçi kimi əmək müqaviləsi bağlayan şəxsin 15 yaşına çatması tələb olunur.
Əmək müqaviləsinin məzmunu onun elementlərindən ibarətdir. Tərəflərin razılığa gəldikləri müqavilə şərtləri əmək müqaviləsinin məzmununu təşkil edir. Bu şərtlərdə tərəflərin hüquq və vəzifələri nəzərdə tutulur. Müqavilə şərtləri 2 cür olur:
Əsas müqavilə şərtləri odur ki, onların olması əmək müqaviləsini bağlanmış hesab etmək üçün kifayətdir.
15 yaşından 18 yaşınadək olan şəxslərlə əmək müqaviləsi bağlanan zaman onların valideynlərindən birinin hökmən razılıq verməsi tələb olunur. Razılıq yazılı formada olmalıdır. Əmək müqaviləsi imzalandığı gündən qüvvəyə minir.

İş vaxtının anlayışı
və növləri

İşcilərin əmək fəaliyyəti vaxt anlayışı ilə sıx sürətdə bağlıdır. İş vaxtı əmək prosesində işçinin işəgötürənin sərəncamının və öz əmək vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə sərf etdiyi vaxtdır. Bu işəgötürənin bütün sərəncamlarına deyil, yalnız əmək müqaviləsi və daxili əmək nizam qaydlarına uyğun surətdə verilən sərəncamlarına aiddir.
İş vaxti bir qayda olaraq qanunla müəyyən edilir. Bununla belə, iş vaxtının qanun əsasında da müəyyənləşdirilməsi mümkündür. Tam iş vaxtı dedikdə, müddəti qanunla müəyyən tutulmuş həftəlik və gündəlik iş saatları ərzində işçilərin öz əmək funksiyasını yerinə yetirməsi üçün müəyyən edilmiş zaman başa düşülür. Buna normal iş vaxtı deyilir. Qanun iş vaxtının 2 normasını müəyyən edir:gündəlik və həftəlik iş norması. Gündəlik iş vaxtı norması 8 saatdan ibarətdir. Həftəlik iş vaxtı norması 40 saatdan çox ola bilməz. Həm 5 günlük, həm də 6 günlük iş həftəsi müəyyən edilə bilər.
Qısaldılmış iş vaxtı odur ki, o, normal iş vaxtına nisbətən "qısadır". İş vaxtının bu növü həftəlik və günlük iş vaxtının azaldılması deməkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, iş vaxtının qısaldılması əmək haqqına qəti təsir göstərmir.
İstirahət vaxtının anlayışı və növləri
İstirahət vaxtı odur ki, həmin vaxt ərzində işçi öz əmək funksiyasını yerinə yetirməkdən azad olur və ondan istədiyi kimi istifadə edir.
İstirahət vaxtı şəxsin istirahət hüququ ilə bağlıdır. Konstitusiyanın 36-cı maddəsi vətəndaşın istirahət hüququnu təsbit edir: hər kəsin istirahət hüququ vardır. Qüvvədə olan əmək qanunvericiliyi, o cümlədən əmək hüquq elmi istirahət vaxtının əsasən 4 növünü fərqləndirir.
- Fasilə
- İstirahət günləri
- Bayram günləri
- Məzuniyyət
İstirahət günlərində iş qadağandır. Bundan əlavə, həftəlik fasiləsiz istirahət müddəti 42 saatdan az olmamalıdır.
Ümumi istirahət günü bazar günüdür. 5 günlük iş həftəsində 2, 6 günlük iş həftəsində 1 gün istirahət günü verilir.
Bayram günləri iş günü hesab edilən və edilməyən olmaqla 2 qrupa bölünür. İstirahət vaxtı iş günü hesab edilən bayram günlərini əhatə edir. Bunlar adətən ictimai əhəmiyyətli əlamətdar hadisələrə, ənənəvi tarixə həsr edilir (1 və 2 yanvar, 8 mart, 9 may, 28 may, 15 iyun, 26 iyun, 31 dekabr, 5 gün Novruz bayramı, 2 gün Qurban bayramı, 2 gün Ramazan bayramı). İş günü hesab edilməyən günlər bunlardır: 18 oktyabr, 12 noyabr, 17 noyabr.
Həftələrarası istirahət və iş günü hesab olunmayan bayram günləri üst-üstə düşərsə, həmin istirahət günü bilavasitə bayram günündən sonrakı iş gününə keçirilir.
Bayram günləri yalnız istehsalat-texniki şəraitinə görə dayandırılması mümkün olmayan işlərə, habelə əhaliyə xidmətlə əlaqədar işlərə yol verilir.