Milli Televiziya və Radio Şurası (MTRŞ) və Bakı Dövlət Universitetinin (BDU) Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının mütəxəssisləri teleradio məkanında ədəbi dilin normalarına əməl olunması ilə bağlı monitorinq aparıblar.
Unikal.org xəbər verir ki, iyun-iyul aylarını əhatə edən monitorinqin nəticəsi olaraq hazırlanan hesabatdaA zərbaycanın ədəbi dilinin normalarını pozan aparıcıların adları açıqlanıb.
Hesabata əsasən, "Space" telekanalında yayımlanan "Hər səhərin aparıcısı Kəmalə Hüseynova verilişlərin birində belə bir fikir səsləndirib: "İndi studiyamıza mənim də çox sevdiyim, hətta o, mahnılarını oxuyanda həmişə verilişlərimdə birdən fikirləşirəm ki, kontrolumu itirirdim hərdən (söz sırasının pozulması)".
Bundan başqa, xanım aparıcı bir neçə verilişində də ədəbi dil normalarını pozub:
- Çox gözəl mahnıdır. Əsas da insanı nə belə yuxarılara qaldırır ruhunu onun sözləri (Əsas da onun sözləri insanın ruhunu çox yüksəklərə qaldırır) (söz sırasının pozulması).
- Doğrudan da, elə insanlar var ki, deyir ki, mənim nəyimə lazımdır səmimilik (söz sırasının pozulması).
- Siz yaxşı olmasanız, mən necə yaxşı ola bilərəm. Mən tamaşaçılarımdan asılıdır (asılıyam) (uzlaşmanın pozulması).
- Biz bu günləri (bu gün) çox gözəl söhbətlərimiz olacaq ( Bizim bu gün çox gözəl söhbətlərimiz olacaq).
- Qonaqları sizə təqdim eliyirəm. Respublikanın əməkdar artisti, gözəl xanım müğənnimiz Nuriyyə Hüseynova xanım (Nuriyyə xanım Hüseynova) burdadır.
- Sözün düzü, doğrudan da, qısqanclıq elə vaxt olur ki, bir qədər yuxarı qalxdıqca, qısqanclıq çoxaldıqca insanda sonu dəhşət olur (artıqlıq).
Monitorinqi aparan mütəxəssislər hesab edirlər ki, telekanalın digər bir verilişi "Yerimdəyəmin aparıcısı Tünzalə Əliyeva də ədəbi dil normalarına riayət etməyənlər sırasındadır:
- Tərbiyəsizlik deyəndə çox bir şey (bir çox şey) yada düşür (söz sırasının pozulması).
- Deyim ki, musiqi dünyasında Azərbaycan civarında sual verseydilər kin, sizcə, natiq ola biləcək hansı musiqi var, musiqiçi var, daha doğrusu, ağıllı danışan, ağzından sözlər tökülən deyil də, dürr kimi çatdıran, təbii ki, birinci Faiq bəy bizim nəzərimizə gələcək (Sual versəydilər ki, musiqi dünyasında Azərbaycan üzrə natiq ola biləcək, daha doğrusu, ağıllı danışan ağzından sözlər dürr kimi tökülən hansı musiqiçi var. Birinci Faiq bəy ağlımıza gələcək).
- Sənət dostları (dostlarınız) nə qədər sizin yanında (yanınızda) yerindədirlər (uzlaşmanın pozulması).
- Kiçik bir təşəkkürüm var, o təşəkkürümü edib də gözəl səs oxuyacağ, biz də sizlə sağollaşacağıq, amma çox uzun müddətə yox e, bir neçə saatdan sonra yenə görüşəcəyik (türk dilinə xas cümlə intonasiyasının və loru danışıq əlamətləri var).
- İndi amma istraqam, istraqamdı nədir, ora canlı yayım baxır, hə deyir ba bu istraqamdakı olan qız var idi ha, o qız qəşəngdir, bədəni qəşəngdir, bunu çəkək seriala. (loru danışıq)
- Rumiyə, bildiyimiz qədər, həm xoroqrafiya üzrə işləyir, həm nədir rejissor köməkçisidir. (söz artıqlığı)
Hesabatda "Space"in "Zəhmətkeş ulduzlar verilişinin aparıcısı Ülviyyə Əliyevanın da ədəbi dil normalarını pozduğu qeyd olunub:
- Ay salam meleykim, necəsiniz? Xoş istirahətlər sizə (Sizə xoş istirahətlər) (söz sırasının pozulması).
- Doktor, kükürdlü su neçə dərəcədir və hansı xəstəlikləri bu kükürdlü su müalicə edir, (hansı xəstəliklərə) dərmandır? (qeyri-normativ cümlədir)
Eyni zamanda "Lider" TV-də yayımlanan və Gövhər Heybətlinin apardığı "Tezdən oyan verilişində də ədəbi dil normaları pozulub:
- Müxtəlif problemlər var ki, xanımlarımız əziyyət çəkirlər o saç problemlərindən, hansı ki, zəifləyib saçları və sağlam uzamır. "Tezdən oyan - Gövhər Heybətli - Və hal-hazırda gənc fotoqraflar var ki, bunlar, hansı ki, yenicə öyrənməyə başlayıblar və nəyi, harda, necə başlayacaqlarını da bilmirlər və maraqlıdır, fotoqrafiya sənətini başlanğıc olaraq nədən başlanır?
- Saç yağlarını siz istifadə edə bilərsiniz çox az, yəni 2 damcı kifayət eləyəcək saçlarınıza (söz sırası pozulub).
- Nuraya təşəkkürümüzü bildiririk, çünki çox maraqlı hava haqqında məlumatı təqdim edir bizim üçün hər dəfə (söz sırasına riayət olunmaması mənaya xələl gətirir; maraqlı olan hava deyil, məlumatdır).
Telekanalın digər aparıcıları - Səhər Əkbər "Mətbəx TVdə "Cəmilə bizə bilirsiz nəyi öyrədəcək, əziz xanımlar? Ən tez halda praktik, işgüzar xanımlar necə hazırlaya bilərlər yemək axşama (söz sırası pozulub), Nuranə Gülər isə "Çıxış yolunda "Kimin evində oldular, hansı çəkilişlə bağlı nə problem həyata keçirildi (problem yaranar və həll edilər), hansı nəticələrə gəldilər, bizimlə bölüşəcəklər" və ya kadrarxası səs: Şoumuz (söz yerinə düşmür, verilişin mövzu istiqamətinə uyğun gəlmir. "Çıxış yolu vətəndaşların problemlərindən söz açırsa, nə dərəcədə şou hesab edilə bilər?) davam edəcək" cümlələrində ədəbi dil normalarına riayət etməyiblər.
Bundan başqa, ATV-də yayımlanan "Bizimləsən verilişinin aparıcısı Zaur Baxşəliyev də ədəbi dil normalarını pozanlar sırasındadır:
- O olmasaydı, bu gün biz, bəlkə də, böyük sənətkarın yerini boş görəciydik [görəcəx´dix´]. Həyqətən [həqiqətən], bəlkə, nə yaxşı ki, belə oldu, - deyirik [deyirix´].
- Sizin qardaşınız, hansı ki əyağınızdan [ayağınızdan] sizi bir dəfə bağlamışdı ki, deməli, Mələyxanım [Mələx´xanım] oxumağa çox meyilli adam hər zaman əyağından [ayağınnan] götürür qardaşı bağlıyır onu çarpayıya ki, bu heç yana getmiyəcək [getmiyəcəx´].
- O gün mən kimin evinə getmişdim, gətirdilər "Darenka qoydular qarşıma... və düşünürlər [düşünürrər] ki, niyə öz malımıza dəyər vermiyək [vermiyəx´], niyə öz dəyərli [dəyərri], dadlı, ləzzətli malımızı, belə də, mazamata mindirmiyək [mindirmiyəx´].
Telekanalın başqa bir aparıcısı Mətanət Əliverdiyeva "5 gəlin verilişində ədəbi dil normalarına riayət etməyib:
- Padsvet (bir-birinə uyğun) geyinib bu gün. Padsvet (bir-birinə uyğun) var, padsvet (bir-birinə uyğun) ha. (varvarizm)
- Kareyski (kareyaca) oxudum e. Kareyski (Kareya) salat eliyəcəyik, bəli. (varvarizm)
- Gedək, görək bizim mamli matan(mamlı- sifətin loru dildə dərəcələnməsi; matan- kök, ağ, göyçək, toppuş, matan qız), işi bəyənməyən qızımız, yəni söhbət Sabrinadan gedir, nə iş görür.
- Və beləliklə, bu odyalo (zirək, diribaş, çevik), bizim qoçaq qızlarımız - 4 qız, təbrik edirəm sizi!
ATV-nin digər aparıcıları - Xatun Əliyeva "Zarafat-zarafat verilişində "Və ikinci qonağım pulu ciyərlərindən çıxır o:un [onun] da.Ama [amma] ki, son günlərdi hara:n [haranı] açıram, bı [bu]. Bir özünə maya qoyur ki, həm belə bir az o:un [onun] saç düzümü... Nəsə belə krasavçik və sizin alqışlarıvızla[alqışdarınıznan] Vüsal Ramizoğlu gəlir", həmçinin "Bu son günlər də ki, bir özünə təmtərağdadı [təmtəraxdadı], bütün günü idman zalında, belə deyəy [deyəx´] də, yatır, durur, elə yatır, durur Kərim Abbasov gəlir", Vüsalə Kərimova isə "100 ölç, 1 biç verilişində "Bu gün biz nədən danışacıyıx [danışacağıx], çox maraqlı qonağlarımız və əlbəttə ki, maraqlı bir mövzumuz var. Əminəm ki, hər birimizi maraqlandıran, düşündürən bir mövzunu bu gün müzakirə etmiş olacıyıx [olacağıx]" kimi cümlələrində ədəbi dil normalarını pozublar.
"Xəzər" TV-də yayımlanan və Xoşqədəm Hidayətqızının aparıcısı olduğu Səni axtarıram, həmçinin "Bizə danış verilişlərində də ədəbi dilin normaları gözlənilməyib:
- Cavab verim də, Qəzənfər müəllim, yaxşı döyül [deyil]. Mən qorxuram kı...[ki]
- Ümid edirəm ki, bu xəbərdən sonra [so:ra] həyatınız dəyişilməyəcəkdir.
- Baş sponsurumuz [sponsorumuz] MedEra Hospitaldır.
- ...qidalanma problemi olan uşaqların müalicəsi mə.də [mə:də] xəsdəlikləri [xəsdəlix-˜ ləri], mə.dəaltı [mə:dəaltı ] vəzi xəstəlikləri.... və s. xəstəliklərin müayinə və müalicəsi həyata keçirilir.
- Puç olmuş talelər, puç olmuş həyatlar [həyatdar], puç olmuş arzular, puç olmuş xəyallar. Kimdir [kimdi] günahkar?
- Gördünüz, studiyada hamı hərəkətə keçdi (gəldi), qadınlar dəli oldu.
- Bəli, insanları ləkələmək üçün .... uğurlu bir işi uğursuz etməyə çalışırıq, malesef, çox təəssüf, amma məni heç onlar ilgiləndirməz (maraqlandırmaz, narahat etməz).
- Qızın birinin gediş, yəni gəlişi (bileti nəzərdə tutulur) alınıbdı, gedişi uje (artıq) pul çatmadı.
- Sabah (səhər mənasında) yuxudan ayıldıq ki, bir şantaj məktub...
Telekanalın başqa bir aparıcısı və "Nəsib olsa verilişinin aparıcısı Nəsib Nur da ədəbi dilin normalarını pozanlar sırasındadır:
- Qlavvraç (baş həkim) Bəbirdir.
- Bəzi adamlar deyir ki, "Tı menə uvajaeşğ? (Sən mənə hörmət edirsən?)
- İqor Krutoy orda krutoydur (ürəkli, qorxusuz) ey, burda Bəbir ondan da krutoydur.
- Yakıyorsun bə, abi, yakıyorsun, delikanlı...
- Sjim lÑ‘ja-¦
- Nə simpatiçni (gözəgəlimli) oğlandır bu...
"Xəzər"in digər aparıcısı Tutu Zeynalova da Həkim işi verilişində ədəbi dil normalarına riayət etməyib:
- Siz bütün dünyada bu məsələnin harda durduğunu bilirsiniz. Azərbaycanda çatmayan yanımız (cəhət) hansı yandır?
- Bəzi insanlar var şpilka (saç sancağı) salırlar qulağına. Qulağına belə zuboçistka (diş çöpü) salanlar var.
- Hətta bir lətifə var. Deyir: nənə deyir ki, ay bala, indiki cavanlar toknan (elektrik cərəyanı) işləyir, deyirlər: niyə? Deyir, hərəsinin qulağından 2 dənə belə qulaqcıqları nəzərdə tutur da, şnur (naqil) sallanır.
Telekanalın aparıcıları - Kamal Dəniz "Çöl adamı verilişində "Eşitdiyimə görə, şəlalənin əvvəl hündürlüyü 30 metr oluf [olub], amma indi isə onun hündürlüyü bir az yenifdi [enib]", "Biz onu yüksək keyfiyyətlə çəkib sizə təqdim eliyəjeyik-˜[eliyəciyix-˜]", Zaur Kamal "5/5də "Əmi, üzr istəyirəm, onlar eşidə bilmir, yoxsa nə tə:ri? [nə təhər?] (necə?)", Çiçək "Çiçəkli dəqiqələrdə "Yəni sü:`rəkli [sü:rəkli`] şikayət edir, oxumaqdan tut hər bir şeyə qədər" kimi cümlələrdə ədəbi dilin normalarını gözləməyib.
Həmçinin, Xəyalə İntiqam ARB TV-də apardığı "Şou məkan verilişində "Ürəyi ilə baxıb gözünü yuman bəzi ulduzlar həmkarlarının kim olduğunu hesablamağı əla bacarırlar, eşitdikləri və baxıb görə bilmədikləri ilə hərəkət edən məşhurlar isə görməyəcək desinlər ( məntiqsiz söz oyunu)" cümlələrdə ədəbi dilin normalarını pozublar.
