Azərbaycan milli ideyası

Siyasi və iqtisadi müstəqillikdən modernləşməyə

Zəmanəsinin böyük mütəfəkkiri Viktor Hüqo yazırdı: "Dünyada bütün ordulardan daha güclü olan bir qüvvə var - bu, vaxtı, zamanı yetişən ideyadır". Sivilizasiyanın təkamülü və inkişafı, insan cəmiyyətinin təşəkkülü, dövlətlərin yaranması prosesində müsbət yüklü ideya və məramlar həqiqətən də, stəkanverici amil qismində çıxış etmişdir. Bütün dövrlərin böyük filosofları bəşər cəmiyyətinin intibahına, eləcə də sağlam mənəvi idealların kütləvi şüurda möhkəmlənməsinə xidmət edən çoxsaylı ideyalar irəli sürmüş, millətlərin formalaşması, bütövləşməsi prosesində milli ideyanın səfərbəredici rolunu önə çəkmişlər.

Milli ideyanın gücü, ilk növbədə, konkret məram və məqsədləri cəlbedici formada irəli sürməsində və bütün bunlara nail olmaq üçün şüurlara hakim kəsilməsindədir. Müasir dövrdə hər bir xalqın milli ideyası onun gələcək inkişaf yolu, taktiki və strateji hədəfləri, habelə beynəlxalq münasibətlər sistemindəki yeri barədə aydın təsəvvür yaradır. Milli ideyanın hədəflədiyi, önə çəkdiyi məqsədlərin mahiyyətindən asılı olaraq xalqların və dövlətlərin beynəlxalq miqyasda imici formalaşır. Milli ideya dövlətlərin sosial-iqtisadi və intellektual resurslarını konkret siyasi məqsədlər naminə səfərbərliyə alır, milli ideologiya isə bu prosesdə bir növ vasitəçilik edir. Əgər fərdin fəaliyyətini stimullaşdıran əsas amil onun məqsəd və arzularıdırsa, dövlətlərin uğur və inkişafını təmin edən başlıca meyar məhz milli ideyadır.
Milli ideya dedikdə, söhbət yalnız kimin nə düşündüyündən ibarət olan subyektiv təsəvvürlər yığını deyil, əsrlərin sınağından çıxaraq milləti inkişaf etdirən, onun siyasi təşkilatlanma qabiliyyətinin əvəzsiz meyarına çevrilən fenomen başa düşülür. Hər hansı xalqın rifahı, inkişafı və tərəqqisinin strategiyası kimi milli ideya insanları sıx şəkildə birləşdirir, vahid tam kimi fəaliyyətinə şərait yaradır, cəmiyyətin mənafelərini ifadə edən davranış qaydaları, qanunlar və digər mühüm ictimai-siyasi qaydalar formalaşdırmağa kömək edir. Milli ideya etnosun (millətin), onun bənzərsiz mədəniyyətinin, təkrarsız "mən"inin qorunub saxlanmasına imkan yaradır. Tərkibinə görə polietnik sayılan cəmiyyətlərdə məhz milli ideya vasitəsilə ümumi dövlətçilik mənafeyinin dürüst dərki, ümummilli məsələlərdə həmrəyliyin təmini mümkün olur.
XXI əsrdə qloballaşma beynəlxalq hüququn getdikcə yeni-yeni subyektlərini özünə cəlb edərək milli iqtisadiyyatları vahid ümumdünya sisteminə - kapitalın yerdəyişməsinin əvvəllər ağlagəlməz asanlığına, dünyanın informasiya üçün indiyədək görünməmiş açıqlığına, kommunikasiya yaxınlığına, planetar elmi-texniki və innovasion inqilaba, təhsilin beynəlmiləlləşməsinə, multikulturalizmə və sair amillərə əsaslanan universal konsolidasiya formalaşdırır. Cəmiyyətin bu cür inkişafı özlüyündə son dərəcə dinamik proses olduğundan, təbii şəkildə mövcud ideallar da zaman-zaman dəyişir. Lakin qloballaşma proseslərinin geniş vüsət aldığı hazırkı dövrdə vahid ərazi hüdudları üçün səciyyəvi olan ideoloji qəlib və istehkamların nisbətən zəifləyəcəyi, texnogen proseslərin dinamik inkişafı ilə əlaqədar təkcə yeni dünya nizamının deyil, yeni həyat tərzinin formalaşacağı düşüncəsinin dominantlığı milli ideyanın rolunu azaltmır.
Azərbaycanın ən yeni ictimai-siyasi fikir tarixinin mahir tədqiqatçısı, görkəmli filosof, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyev "Azərbaycan: qloballaşma dövrünün tələbləri" əsərində qloballaşmanın təsirlərinə rəğmən Azərbaycan xalqının ictimai şüurunda milli müstəqillik, dövlətçilik və tarixi şəxsiyyət amillərinin fəlsəfi-ideoloji məzmun yükünü hər zaman qoruyub saxlayacağını, belə demək mümkünsə, siyasi assimilyasiyaya uğramayacağını ustalıqla əsaslandırmışdır. Həmin əsərində akademik haqlı olaraq yazır: "İdeallar nə qədər dəyişsə də, Azərbaycan dövlətinin müstəqilliyinin təmin edilməsi Azərbaycan xalqının ali idealı olaraq qalacaqdır. Dövlətçiliyimizin təşəkkülü isə yalnız Heydər Əliyevin dahi şəxsiyyəti sayəsində mümkün olmuşdur. Onun liderlik təcrübəsi və intellektual potensialı nəinki çox mürəkkəb və keşməkeşli şəraitdə dövlətçiliyimizi yaratdı, həm də bizim hamımıza özümüzü dünya birliyinin bərabərhüquqlu üzvləri kimi hiss etməyə imkan verdi".

Milli ideya: tarixdən
bugünədək

Milli ideya Azərbaycan xalqının qədim zamanlardan bugünədək keçdiyi yolun uğur və təbəddülatları ilə yanaşı, onun tarixi ənənələri, mental xüsusiyyətləri, psixologiyası barədə də dolğun təsəvvür yaradır. Bəşəri miqyasda özünütəsdiq imkanı qazanmış xalqımız, ilk növbədə, bu və digər məqsədlərini uğurla gerçəkləşdirmək üçün müxtəlif dövrlər üçün aktual olan milli ideyalara istinad etmişdir. Bu ideyalar tənasübü Azərbaycan xalqı ilə bağlı istənilən tarixi dövrün proseslərini, təfəkkür tərzini və etnoqrafik əlamətlərini müasirlik müstəvisində təqdim edərək milli siyasət üçün vacib arsenala çevrilmişdir. Əksərən uzunmüddətli hədəflər naminə səfərbər olunmuş bu arsenal, eyni zamanda, müasir cəmiyyət modelinin ideoloji-siyasi və mənəvi əsasını təşkil etmişdir.
Dünyanın ən qədim etnoslarından biri olan azərbaycanlıların milli ideyasının formalaşması prosesi XIX əsrdən ölkəmizin üzləşdiyi müxtəlif ictimai-siyasi proseslərlə bağlı olmuş, ümumən cəmiyyətdəki həlledici çoxluğun ülvi məqsəd və istəklərini özündə əks etdirmişdir. Həmin dövrdə yazıb-yaratmış mütəfəkkir şair və yazıçıların, ədiblərin əsərləri ilə tanışlıq ümumən milli ideyanın əsasını təşkil edən məqsədlərin nədən ibarət olduğu barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Əgər XIX əsrdə daha çox milli özünüdərk, təhsil və maarifçilik hərəkatının genişlənməsi, mövhumata, cəhalətə, geriliyə qarşı mübarizə, xalqın milli sərvətləri üzərində sahiblik haqqını təmin etməsi, qadın azadlığı kimi məsələlər ön planda idisə, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq azərbaycançılıq, türkçülük, milli dövlətçilik, müstəqillik kimi fundamental ideyalar ictimai şüurda möhkəmlənmişdir.
Empirik təhlillər göstərir ki, milli - ideya əvvəlcə ictimai şüurun oyanması və müstəqillik uğrunda mübarizə ilə şərtlənən əqli nəticə, ictimai ideya kimi yaranır. Dövlətçilik yaranıb təkamül etdikcə, ölkənin sosial-iqtisadi mövqeyi möhkəmləndikcə, mədəniyyət inkişaf etdikcə milli ideya tədricən milli maraqlarla, dövlətin beynəlxalq birlikdə rolunun elmi dərki ilə qovuşur. Bu halda, milli ideya həm də müvafiq ideologiyanın formalaşması üçün bir növ etibarlı təmələ, bünövrəyə çevrilir. Tarix boyu milli ideya ətrafında sıx birləşən xalqlar qarşıya qoyduqları məqsədlərə doğru daha inamla irəliləmiş və uğurlu nəticələr əldə etmişlər. Bu mənada, dünya arenasında layiqli yer tutmaq istəyən hər bir millətin milli ideyasının - inkişafın məqsəd və prioritetlərinin olması son dərəcə vacibdir. Daha dəqiqi, istənilən ölkənin davamlı inkişafı, ilk növbədə, yaradılmasına cəhd göstərilən cəmiyyət modelinin ideoloji əsaslarının dəqiq müəyyənləşdirilməsindən, onun geniş ictimaiyyətə çatdırılması istiqamətində aparılan məqsədyönlü tədbirlərdən başlayır. Cəmiyyətdə mütləq çoxluğun qəbul etdiyi, bölüşdüyü müsbət yüklü ideya, məqsəd və dəyərlər məslək, əqidə, fikir və dünyagörüşü yaxınlığı yaratmaqla intibah baxımından son dərəcə zəruri məqsədlərin həyata keçirilməsinə kömək edir.
Əminliklə deyə bilərik ki, müxtəlif tarixi mərhələlərdə Azərbaycan xalqının tapındığı milli ideya ölkənin gələcək inkişaf prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynamışdır. Spesifik məzmunu olan, universallığı, humanistliyi, çevikliyi və təbiiliyi ilə fərqlənən Azərbaycan milli ideyası mürəkkəb təşəkkül yolu keçmişdir. Bu proses təxminən XIX əsrin əvvəllərində müşahidə olunan milli-mədəni intibah və maarifçilik hərəkatı ilə eyni dövrə təsadüf edir. İlkin mərhələdə müəyyən qədər teoloji-idealist səciyyəli milli ideya zaman keçdikcə təkmilləşmiş, türkçülük və milli dövlətçilik hədəflərini özündə əks etdirmişdir. Ümumilikdə, XIX-XX əsrlərdə Azərbaycanda ictimai fikrin təkamülü milli inkişafın "türkləşmə, islamlaşma, avropalaşma" prioritetlərini əks etdirən formulu yaratmışdır. Bu tarixi zaman kəsiyində C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Topçubaşov, Ə.Ağayev, Ə.Hüseynzadə, H.Zərdabi, F.Xoyski, M.Ə.Rəsulzadə və digər milli klassiklər, görkəmli maarifçilər azərbaycanlıların mənlik şüurunun oyanışında və milli ideyanın formalaşmasında başlıca rol oynamışlar.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda sənaye cəmiyyətinin yaradılması yolunda atılan addımlar ölkədə milli - mədəni inkişaf prosesini və etnik-mədəni millətin formalaşması prosesini sürətləndirmişdir. Türkçülük ideyaları milli burjuaziyanın, yaradıcı və siyasi ziyalıların şüuruna hakim kəsilməyə başlayaraq, bu dövrdə yaradılmış siyasi təşkilatların əsas platformasına çevrilmiş, milli hərəkata güclü təkan vermişdir. Bu mərhələnin səciyyəvi cəhəti ondan ibarətdir ki, Azərbaycan elitası milli ideyanın son məqsədi kimi Rusiya imperiyasının tərkibində milli ərazi muxtariyyəti yaradılması uğrunda mübarizə yolunu seçmişdir. Lakin sonradan bir tərəfdən çar Rusiyasında baş verən proseslər, digər tərəfdən ictimai şüurda milli identikliyin güclənməsi müstəqillik istəyinin milli ideya səviyyəsinə yüksəlməsinə təkan vermişdir. Beləliklə, müsəlman Şərqində ilk demokratik və hüquqi dövlətin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə milli ideya, qısamüddətli də olsa, özünün strateji hədəfinə çatmışdır.
Cəmi 23 ay yaşamış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olaraq bugünkü müstəqil dövlətimizin sələfi qismində müstəqilliyimizə hüquqi-siyasi və mənəvi əsaslar formalaşdırmışdır. Cümhuriyyətin kənar hərbi müdaxilə nəticəsində süqutundan sonra qırmızı imperiyanın sərt təzyiq və repressiyaları ilə üzləşən Azərbaycan xalqı qəlbində qubar salmış müstəqillik idealını qoruyub saxlamış, ən ağır dönəmlərdə belə, milli özünəməxsusluğunu qorumuşdur. Lakin yalnız ötən əsrin 70-ci illərində ulu öndər Heydər Əliyevin sovet Azərbaycanında hakimiyyətə gəlişindən sonra azərbaycanlıların qəlbində közərən müstəqillik dövlətçilik düşüncəsinin praktik reallaşdırılması istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır. Böyük strateq hələ 70-ci illərdə milli təfəkkürümüzü repressiya xofundan, təzyiq və təhdidlərdən xilas etmiş, milli şüurun yüksəlişinə xidmət edən ardıcıl tədbirlər həyata keçirmişdir.
Azərbaycan xalqı dahi liderinin rəhbərliyi altında yüksək iradə sərgiləməklə milli yaddaşını, mənəvi, əxlaqi dəyərlərini, tarixi dövlətçilik ənənələrini qorumaq əzmini toparlaya bilmiş, dövlət müstəqilliyi üçün zəruri potensial formalaşdırmışdır. Keçmiş imperiya daxilində hansı qlobal proseslərin getdiyini daha dərindən müşahidə etmək imkanına malik olan Heydər Əliyev Azərbaycanın nə vaxtsa müstəqillik əldə edəcəyini öncədən görmüş, bu prosesi sürətləndirən mühüm addımlar atmışdır.

Müstəqillik dəyişməz milli hədəfdir

Ötən əsrin 80-ci illərində keçmiş İttifaqın iqtisadi və siyasi baxımdan iflasa sürüklənməsi, imperiya daxilində güclənən etnik-milli qarşıdurmalar, habelə milli özünüdərk proseslərinin güclənməsi digər respublikalarla yanaşı, Azərbaycana da təhtəlşüurda qorunub saxlanılmış milli ideyanı - milli müstəqilliyi bərpa etməyə imkan yaratmışdır. Həmin dövrdə səhv milli siyasətin nəticələri tezliklə etnik komponentin və separatçı əhval-ruhiyyənin kəskin ifadə olunduğu müxtəlif milli qrupların nümayəndələrinin üzdəniraq ictimai təşkilatlarının yaranmasında özünü göstərirdi. Buna görə də 1991-ci ilin oktyabrından 1993-cü ilin iyun ayınadək hakimiyyətdə olan qruplar milləti birləşdirməyə, cəmiyyətdə sabitliyi və asayişi bərpa etməyə yönəlmiş fəaliyyət həyata keçirə bilmədilər. Oxlokratiyaya - kütlənin hakimiyyətinə doğru yuvarlanma, dövlətçiliyin tənəzzülü, ölkə ərazisinin bir hissəsinin işğalı, qeyri-sabitlik, iqtisadi tənəzzül və siyasi kataklizmlərlə səciyyələnən bu dövrü respublika üçün real müstəqillik mərhələsi kimi təsnif etmək çətindir. Xalqın tam azadlıq və müstəqillik yoluna qədəm qoyması, milli ideyanın de-fakto gerçəkləşməsi üçün dövlətçilik iradəsi və siyasi dəyişikliklər tələb olunurdu.
Bu proseslər təsdiqlədi ki, hər bir xalqın vahid məqsədlər naminə toparlanması üçün zəruri vasitə olan milli ideya yalnız böyük siyasi liderlərin dövlətçilik konsepsiyasında real təcəssümünü tapır. Bu mənada, hazırda ictimai fikirdə mütləqləşmiş qənaətlərdən biri də məhz budur ki, ulu öndər Heydər Əliyevin 1993-cü ildə xalqın təkidli tələbi ilə qayıdışı Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi dünya xəritəsindən silinmək təhlükəsindən qorumuşdur. Məhz ümummilli liderin qətiyyətli addımları sayəsində respublikada ictimai-siyasi sabitlik, qanunçuluq təmin edilmiş, xaos və anarxiya burulğanından qurtulan cəmiyyət yeni ictimai-iqtisadi formasiyanın tələblərinə cavab verən mütərəqqi inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur.
Bu mərhələdən iqtisadi, siyasi, hüquqi və digər sahələrdə kompleks islahatlar həyata keçirən ümummilli lider Heydər Əliyev dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsini, Azərbaycanın davamlı inkişaf yoluna çıxarılmasını yeni dövrün başlıca milli ideyasına çevirmişdir. Bu ideya respublikanın demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlətə çevrilməsi, ərazi bütövlüyü və suverenliyinin bərpası, beynəlxalq miqyasda mənafelərinin etibarlı şəkildə qorunması kimi ümdə məqsədləri özündə ehtiva etmişdir.
Fəlsəfi dilçilik məktəbinin banisi, alman dilçisi V.Humboldt yazır ki, "Xalqın dili onun ruhudur və xalqın ruhu onun dilidir - bundan da güclü olan eynilik təsəvvür etmək çətindir". Ana dili hər bir xalqın, millətin varlığıdır. Hazırda hər bir xalq, etnos özünəməxsusluğunu, milli ruhunu və mənəvi irsini qorumağın ümdə şərtlərindən biri kimi ana dilini yad təsirlərdən, assimilyasiyadan qorumağa çalışır. 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının ilk Milli Konstitusiyasının qəbulu ərəfəsində udu öndərin ictimaiyyətin müxtəlif təbəqələrinin, dilçi alim və ziyalıların iştirakı ilə keçirdiyi genişmiqyaslı müzakirələr, diskussiyalar, nəhayət, yekdil qərarın qəbulu ilə nəticələnmişdir: xalqımız referendum yolu ilə öz prinsipial mövqeyini nümayiş etdirərək Azərbaycan dilinin Konstitusiyada dövlət dili kimi təsbitlənməsinə səs vermiş, bütövlükdə ana dilimizə qarşı edilmiş haqsızlıq, biganəlik aradan qaldırılmış, onun cəmiyyətdəki mövqeyi bərpa edilmişdir.
Çağdaş tariximizə möhürünü vurmuş Heydər Əliyev dühası müstəqillik illərində azərbaycançılığın ayrı-ayrı komponentlərini vahid sistem halına gətirərək milli ideologiyaya çevirməklə, cəmiyyətin həmrəylik və bütövlüyünə, mənəvi birliyinə nail olmuşdur. Milli irs və düşüncə sistemindən qaynaqlanan bu ideya dərin məzmun yükü ilə cəmiyyətin təkamül prosesində, tərəqqisində və monolitliyində aparıcı amilə çevrilməkdən savayı, həm də ümummilli liderə xalqı öz ətrafında birləşdirmək, milli ideallar ətrafında səfərbər etmək imkanı yaratmışdır. Azərbaycançılıq ideologiyası dünya azərbaycanlılarının vahid ideya ətrafında birləşməsini şərtləndirən tarixi-siyasi amillərin təsnifatını, xaricdə yaşayan soydaşlarımızın hüquq və azadlıqlarının qorunması sahəsində Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran vəzifələri, onların Azərbaycan Respublikasına münasibətdə üzərinə düşən mənəvi öhdəlikləri, azərbaycanlı anlayışının sosial-fəlsəfi məzmununu müəyyənləşdirən təkmil konsepsiyadır. Eyni zamanda, bu ideya xaricdə yaşayan azərbaycanlıların da vahid ideya və məqsədlər ətrafında səfərbər olunması baxımından vacib əhəmiyyətə malikdir.
Ümumilikdə, ulu öndər Heydər Əliyevin 1993-2003-cü illəri əhatə edən hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda müstəqillik üçün real təhdidlərin qarşısı alınmış, dövlət müstəqilliyinin qorunub saxlanılması və inkişaf etdirilməsi yeni dövrün milli ideyasına çevrilmiş, eyni zamanda, bu prosesin uğurla reallaşdırılması üçün hərtərəfli əsaslar yaradılmışdır.

Hüseynbala MİRƏLƏMOV